Studiedagen Blankenberge 2002: Multiculturalisme: brug of breuk?

02 feb Studiedagen Blankenberge 2002: Multiculturalisme: brug of breuk?

Onder het thema ‘Multiculturalisme: brug of breuk?’ hadden in oktober 2002 de jaarlijkse studiedagen plaats voor aalmoezeniers en pastorale medewerk(st)ers in Blankenberge.
In dit artikel vindt u de neerslag van deze studiedagen.

Van Den Eeckhout Johan

1/2003

Onder dit thema hadden in oktober 2002 de jaarlijkse studiedagen plaats voor aalmoezeniers en pastorale medewerk(st)ers in Blankenberge.
Het multiculturele samenlevingsproject biedt kansen tot verruiming maar brengt ook spanningen teweeg. Mensen kunnen verrijkt uit een ontmoeting met andere culturen en godsdiensten komen, maar zij weten zich ook bedreigd door contact met het vreemde. In een wereld waar grenzen vervagen en planetaire intermenselijke contacten via media en computertechnologie enorm toenemen, is de confrontatie met een veelheid aan culturen en godsdiensten een feit. Wat brengt dit teweeg in de geest en het hart van zovele mensen? Militairen die deelnemen aan humanitaire zendingen komen in contact met andere culturen en godsdiensten doorheen hun opdracht. Zij staan midden de spanningen die zich in conflictgebieden manifesteren en worden geconfronteerd met de moeilijkheden van het multiculturele project. Hoe reageren zij op deze problematiek en welke houding nemen zij aan eens zij terug thuis zijn? Hoe staan christenen tegenover andere godsdiensten? De tijd van het sociologische katholicisme in Vlaanderen lijkt voorgoed voorbij. Hoe staat het met de dialoog met andere godsdiensten?
De problemen die zich op wereldvlak manifesteren lijken nogal te maken te hebben met een verschil in staatsordening, economie, godsdienst en cultuur. Samuel Huntington spreekt in die zin van “botsende beschavingen”. Zijn visie kwam tijdens de studiedagen veelvuldig aan bod o.a. in een uiteenzetting van Kol. SBH b.d. C. Desmet en van Kapt. Arts, historicus aan de KMS. Padre Wim Smit vulde aan met een kritiek op het denken van Samuel Huntington. In een korte uiteenzetting bracht padre Johan Van Den Eeckhout de visie van E. Platti op de islam. Het is onze ervaring hoe ook binnen onze samenleving mensen en groepen van mensen leven die “vreemd” zijn aan elkaar. Hoe de media met dit multiculturele fenomeen omgaan, werd ons boeiend uitgelegd door Toon Osaer, woordvoerder van Kardinaal Danneels en Jan De Volder, redacteur van Tertio. In een afsluitend referaat nam Marianne Moyaert, theologe aan de KU Leuven, ons mee in de interreligieuze dialoog en de plaats van Rome hierbinnen .

1. BOTSENDE BESCHAVINGEN?

EEN GERUCHTMAKEND BOEK

De geopolitieke visie van Samuel Huntington vinden wij terug in een artikel in 1993 gepubliceerd in Foreign Affairs onder de titel: The Clash of Civilizations? Onder dezelfde titel kwam drie jaar later zijn vandaag wereldbekende boek uit. In de Verenigde Staten kende de Huntington-thesis van meet af aan een enorm succes. De angst van de Amerikanen werd er ‘wetenschappelijk’ in bevestigd. In Europa werd het een bestseller na 11 september 2001, de aanslag op de WTC-torens.

EEN NIEUWE DREIGING NA DE VAL VAN DE MUUR

Volgens Huntington zijn sinds de val van de muur en het beëindigen van de Koude Oorlog de klassieke spanningen en oorlogen tussen de natiestaten definitief voorbij. De dreiging situeert zich nu elders. Zij manifesteert zich op het niveau van de botsing van verschillende beschavingen. Deze botsing kan zich voordoen binnen één en dezelfde staat als deze verschillende beschavingen op zijn grondgebied kent. Staten die een zelfde beschaving vertegenwoordigen, haken meer en meer aan elkaar en bekampen niet langer elkaar maar wel een gemeenschappelijke vijand, die een andere beschaving vertegenwoordigt.
Vanuit deze visie wordt de spanning tussen het ‘Westers model’ en de niet-westerse landen verklaard. In het bijzonder wordt de islamwereld als een bedreiging voor het Westen gezien. Huntington zegt hierover dat het onderliggend probleem voor het Westen niet het islamitisch fundamentalisme is. Het is de islam zelf, een andere beschaving waarvan de bevolking overtuigd is van de superioriteit van haar cultuur en bezeten is door de inferioriteit van haar macht.

ACHT BOTSENDE BESCHAVINGEN

Huntington geeft een achttal ‘clusters of civilizations’ aan: Chinees, Japans, Hindoe, Moslim, Afrikaans, Latijns-Amerikaans en Westers. Binnen deze laatste onderscheidt hij nog de katholiek-protestantse en de slavisch-orthodoxe pool. De conflicten van de toekomst situeren zich op de frontlijnen van deze verschillende ‘clusters’.
Het denken van Huntington haakt vlot in op de angst en de onzekerheid die vooral in de Verenigde Staten maar ook in Europa zijn ontstaan na de terroristische aanslagen op de WTC-torens en andere Westerse doelwitten. Binnen de Amerikaanse politiek-militaire cultuur past het wonderwel in de zoektocht naar nieuwe vijanden na het einde van de Koude Oorlog. Amerika en Europa zullen de handen dienen in elkaar te slaan om hun beschaving overeind te houden tegen de druk van andere niet-westerse beschavingen. Hij zit hiermee in het vaarwater van Oswald Spengler die in het begin van de 20e eeuw al vreesde voor de ondergang van het avondland.

POSITIEVE ASPECTEN IN HET WERK VAN HUNTINGTON

Positief aan het denken van Huntington is dat hij het Westen oproept zijn universele pretenties te laten vallen en wat minder arrogantie te tonen tegenover de rest van de wereld. Vanuit een vernieuwde identiteit dient het niet langer tussen te komen in conflicten die niet binnen de eigen beschaving zijn ontstaan. Wel mag het een voortrekker zijn in het overleg tussen de ‘beschavingsclusters’ en het beklemtonen van wat gemeenschappelijk is aan kennis en mogelijkheden binnen de verschillende beschavingen. Ook mogen er vragen gesteld worden bij de haalbaarheid van het multiculturele project.

NEGATIEVE KRITIEK

De negatieve kritieken op het boek van Huntington wijzen erop dat hij te weinig aandacht besteedt aan de wereldwijde migratieproblematiek. Tevens brengt hij de sociaal-economische factor te weinig ter sprake. De spanningen tussen volkeren en culturen hebben dikwijls te maken met economische achteruitstelling en armoede. Dit vinden wij te weinig in zijn analyse terug. De diabolisering van de islamwereld die hij als een gewelddadige en fundamentalistische cultuur beschouwt, en de bedreiging van China voor het Westen, zijn stellingen die perfect passen in het creëren van een nieuw vijanddenken, maar de vraag is of er voldoende recht wordt gedaan aan de originaliteit en menselijke rijkdom van deze niet-westerse culturen.
Vertrekt Huntington niet van een té vereenvoudigd wereldbeeld? Als er clashes bestaan, zijn zij dan ook niet te situeren op microvlak? Ontmoet het Westen de andere ‘beschavingen’ niet veeleer binnen de eigen grote steden? New York, Londen en Parijs zijn centra van een veelheid aan culturen. Een analyse van deze microtoestand vinden wij in het boek van Huntington nauwelijks terug.

VERDERE STELLINGEN NAAR AANLEIDING VAN BOTSENDE BESCHAVINGEN

In de conferenties van Kapt Arts, Kol. SBH b.d. De Smet, Padre Wim Smit en Padre Johan Van Den Eeckhout kwamen ook volgende vragen en kwesties aan bod:

* Elke beschaving ziet zichzelf als het centrum van de wereld. De vrees voor de ondergang van een beschaving, bv. de ondergang van het Romeinse Rijk, speelt mee in het accentueren van de eigen identiteit tegenover de anderen.

* De islam ziet zichzelf als de perfecte beschaving. Zij ziet zichzelf ook als de oplossing. De moslims komen met oplossingen voor mensen die in staten in crisis leven.

* De theorie en de houding van het Westen wordt door de moslims niet als dusdanig aanvaard. Voor de val van de muur was de USSR de gemeenschappelijke vijand. Het was het rijk zonder God. Nu zeggen de moslims dat het Westen de wereld is zonder God. In de geschiedenis is er is altijd een spanning geweest tussen de moslimwereld en de Westerse wereld. Maar hoeft dit altijd gewelddadig opgelost worden? Wat is de houding van de islamistische godsdienst tegenover de christelijke godsdienst? De christenen passen zich overal aan. De moslims hebben het zeer moeilijk met assimilatie.

* De problematiek is ruimer dan de spanning tussen de islam en het Westen. Er wordt te weinig aandacht besteed aan de problematiek van de Russische minderheden in de vroegere deelrepublieken. De lijdensweg van de Koerden die verspreid leven over Turkije, Iran, Irak en Syrië komt te weinig op de internationale agenda. De minderhedenpolitiek in Ex-Joegoslavië waar Serviërs, Kroaten, Slovenen, Albanezen, Macedoniërs een nieuwe samenlevingsorde trachten op te bouwen, brengt heel wat interne spanningen teweeg.

* Kunnen wij ook niet spreken van een clash binnen de islamwereld? Er zijn de fundamentalistische regimes tegenover de meer gematigde regeringen. Het installeren van een theocratie in Iran en in Pakistan is niet het goede antwoord geweest op de vraag naar een stabiele islamitische maatschappij. In Egypte zijn er inwendige spanningen tussen de fundamentalisten en de meer gematigden. De cohesie die de moslimwereld kende onder het Ottomaanse Rijk lijkt voorgoed verdwenen.

* Ook binnen het ‘Westerse blok’ zijn er scheuren zichtbaar: tijdens de eerste golfoorlog sprak Bush sr. van ‘een nieuwe wereldorde’ onder Amerikaanse vlag: de Pax Americana. Dit monopolaire standpunt werd door Frankrijk sterk bekritiseerd met de stelling: “c’est le nouveau désordre”. In Europa wordt in die zin meer aandacht besteed aan een multipolaire wereld. Zijn de Europeanen niet op zoek naar hun identiteit? Proberen zij deze niet te affirmeren door zich af te zetten tegen Amerika?
Waar staan wij in de huidige wereld(wan)orde?

* Er kunnen vragen gesteld worden bij de universaliteit van de Westerse waarden. Maar worden deze waarden buiten het Westen niet meer aanvaard dan Huntington voorstelt? Ligt het probleem niet veeleer in de imperialistische houding die het Westen aanneemt in de verspreiding van zijn waarden?

2. DE MEDIA IN HET MULTICULTURELE DEBAT

Toon Osaer en Jan De Voldere brachten een analyse van de moderne media in een multiculturele samenleving. In een eerste betoog schetste Toon Osaer de evolutie van de maatschappij naar een mediacultuur en de plaats hierbinnen van de christenen.

DE SOCIOLOGISCHE CHRISTENHEID BESTAAT NIET MEER

De homogene samenleving in Vlaanderen met daarbinnen het bestaan van een sociologische christenheid is niet meer. Zij is opengespat tot een multiculturele pluralistische samenleving. De Vlaamse katholieken waren niet voorbereid op deze evolutie. Tegenover de actuele veelheid aan meningen en visies betonen zij een zwak identiteitsgevoel. Dit maakt de dialoog moeilijk aangezien je pas kan dialogeren als je weet wie je bent, als je een duidelijke identiteit bezit. Hier hebben wij veel te leren van de christenen in de ons omringende landen die al eeuwen dialogeren als katholiek tegenover anglicaan, of katholiek tegenover protestant of hervormde.

HET MEDIALANDSCHAP VOELT KIL AAN VOOR DE GELOVIGE

Vroeger voelde de gelovige arbeider zich thuis in zijn krant ‘Het Volk’. De katholieke intellectueel verheugde zich in het lezen van ‘De Standaard’. Vandaag hebben de kranten geen kleur meer. De bisschoppen hebben geen stem meer in de kranten. Als bisschop Van Gheluwe het debat over vrouwen in het ambt wil aanwakkeren, vind je dit nog nauwelijks terug in een krant. Het versnipperde medialandschap is onderhevig geworden aan de wetten van de markt. Het is geëvolueerd tot een commercieel bedrijf. Er dient winst gemaakt te worden. Je dient te publiceren wat het meeste aantal lezers lokt. Vroeger gaf de media aspecten van de cultuur weer. Nu wordt de cultuur bepaald door de media. Wij zijn terechtgekomen in een mediacultuur.

OOK DE POLITIEK IS ONDERHEVIG AAN DE MEDIACULTUUR

De media is het forum geworden voor het democratische proces. Als een komeet verschijnen jonge politici aan het firmament doorheen de media. Freya Van Den Bossche is er een voorbeeld van. Je kan je afvragen in hoeverre journalisten meespelen in het politieke spel? Worden journalisten geen politici? Als journalisten ministers met de voornaam aanspreken, welke kritische stem is er nog in de media?

GRENSVERVAGING

De private en publieke sfeer vloeien naadloos in elkaar over. Ook het institutionele en het individuele kent geen onderlinge afgrenzing meer. Vroeger had je informatieve programma’s die informatie brachten. Ontspanningsprogramma’s brachten recreatie. Nu brengt zelfs ‘De zevende dag’ entertainment. In ‘De laatste show’ krijgen wij politieke meningen vertolkt.
Eigenlijk leven wij meer in een mediaculturele dan een in een multiculturele samenleving. Vroeger waren de media als een thermostaat die een kritische regeling betekende binnen de cultuur. Nu zijn zij geëvolueerd tot een thermometer die louter registreert wat er binnen de cultuur leeft. Deze situatie heeft gevolgen voor de katholieke gemeenschappen die in de wereld leven.

CHRISTENEN BINNEN DE MEDIACULTURELE SAMENLEVING

De media bepalen wat informatie is. De nieuwsselectie gebeurt op basis van de principes van de markt. Binnen het commerciële bedrijf komt religie op de laatste plaats. Wat de Kerk doet binnen de samenleving valt buiten de aandachtspunten van de media. Een positief aspect hieraan is dat het kerkelijke standpunt als contrast opnieuw interessant wordt. De media komen vragen wat wij als Kerk te zeggen hebben over de problemen binnen de samenleving. Als oneliner komt het religieuze ook aan bod. Een zegening van honden en katten, een processie, een honderdjarige kloosterzuster die wordt gevierd, dit alles wekt de media-aandacht op. Hierbinnen is het mogelijk als gelovige een kort en mooi getuigenis te geven. Bredere tendensen of diepgravende theorieën zijn niet het interessepunt van de media. ‘Vedetten’ krijgen wel een plaats. De Kerk leeft niet met vedetten. Dat is de moeilijkheid. Wel slaagt de kardinaal erin vanuit zijn charisma hoog te scoren op de populariteitscurve. Dit houdt ook een risico in. Een plotse lichtflits kan vlug voorbij zijn.

HET BELANG VAN HET DEBAT BINNEN DE MULTICULTURELE SAMENLEVING

Christenen dienen zich te profileren maar moeten wel rekening houden met de wetten van de media. Geloofsverkondiging lijkt niet meer mogelijk binnen het moderne mediabestel. Wel kunnen er getuigenissen gebracht worden zodat mensen weten dat het christendom bestaat. Op die wijze kunnen zij zich confronteren met de christelijke boodschap. Binnen het multiculturele debat brengen de media niet echt kennis bij. Wel kunnen zij bijdragen tot de multiculturele samenleving door de verschillende culturen aan bod te laten komen. Door het tonen van andere culturen zal hun aanvaardbaarheidsfactor verhogen.

TERTIO

De keuze voor een christelijke opinieweekblad wil bijdragen tot het zichtbaar en hoorbaar maken van de christelijke visie en stem. Christenen dienen zich niet af te sluiten van de moderne multiculturele wereld. Zij hebben niets te winnen bij een loopgravenpolitiek. Zij mogen in het mediadebat aanwezig zijn. In Tertio wordt er vanuit het christendom nagedacht over de problemen in de wereld. Tegenover andere godsdiensten wordt er een grote openheid betoond. Er is begrip voor niet-christelijke religies in de lijn van het Tweede Vaticaanse Concilie en naar het voorbeeld van Paus Johannes Paulus II.
Wereldwijd winnen de religies aan belang. De islam was tot in de 19e eeuw een slapende massa. In de 20e eeuw is het uitgegroeid tot een revolutionaire ideologie die een alternatief voor het communisme wil zijn. Het Jodendom wordt in het moderne debat meer en meer betrokken en bevraagd. Het Christendom kent in zijn katholieke gestalte een groeiend prestige. Terwijl het Vaticaan bij het begin van de 20e eeuw slechts een vertegenwoordiging had in 13 landen, is het nu veel ruimer verankerd op wereldvlak.
Hoe staat Tertio tegenover andere godsdiensten?
Het neemt tegenover de islam een open houding aan die niet gebaseerd is op angst. islamvrees leeft meer bij ongelovigen dan bij gelovigen. Niet-gelovigen schakelen de islam nogal eens gelijk met geweld en terrorisme. Ook de Rooms Katholieke Kerk kende in haar geschiedenis periodes van geweld en onverdraagzaamheid. Godsdienstige agressie staat nooit op zich. Zij heeft dikwijls te maken met culturele en maatschappelijke achteruitstelling. Naar de toekomst toe dreigt ook binnen de christelijke wereld het fundamentalisme toe te nemen. De Amerikaans-protestantse wereld is er een voorbeeld van: het confrontatiemodel tegenover andere godsdiensten en culturen wint er terrein. In de Rooms Katholieke Kerk is er hier en daar het nostalgische verlangen naar één christenheid onder leiding van een keizer. Deze beweging manifesteert zich ook in de Russisch-orthodoxe wereld waar er een groeiende vereenzelviging is tussen de Orthodoxe Kerk en de Russische Staat. Voor Tertio is het duidelijk dat de christenen binnen de multiculturele samenleving kiezen voor openheid en respect voor anderen zonder daarbij de eigen identiteit op te geven. Een gezonde, evenwichtige identiteit stimuleert het wederzijdse respect. Met deze stelling zet Tertio zich af tegen de idee dat alle godsdiensten gelijk zijn. Godsdiensten hebben hun eigenheid en hun identiteit. Zonder afbreuk te doen aan de eigen unieke identiteit mag elke godsdienst uitgroeien tot kracht van verzoening.